Recensie: The Conqueror (1956), Hollywood’s meest geliefde slechte film

Recensie: The Conqueror (1956), Hollywood’s meest geliefde slechte film

Op het hoogtepunt van zijn carrière zit John Wayne, die nog altijd wordt herinnerd als een van de grootste acteurs uit de geschiedenis van Hollywood, in een kamertje met regisseur Dick Powell. Ze bespreken enkele plannen voor toekomstige films, als het oog van John Wayne op een script valt dat op de plank van Dick Powell ligt. Het script, geschreven door Oscar Millard, was bedoeld voor de prullenbak. Had John Wayne daar niet gezeten, op dat precieze moment, dan hadden we er nooit iets over gehoord. Maar het toeval wilde dat John Wayne precies dit scenario zag en er iets in herkende. Waren het jongensdromen van Wayne die opspeelden? Had hij genoeg van altijd weer die cowboys en oorlogshelden? Hoe het ook zij, vanaf dat moment was hij niet om te praten: hij moest en zou de Mongoolse antiheld Temujin spelen in de film The Conqueror. Deze beslissing zou niet alleen leiden tot het dieptepunt van zijn carrière en die van alle andere betrokken personen, maar tot een ramp van ongekende schaal in Hollywood.

The Conqueror
Temujin (John Wayne) en Jamukha (Pedro Armendáriz)

Controverse

The Conqueror (trailer) wordt graag herinnerd als de slechtste film in de geschiedenis van Hollywood. In de aanloop naar de film zijn zo veel slechte beslissingen genomen, dat het nog steeds iedereen verbaasd dat de film ooit is verschenen. Het begon met ‘one of the worst casting decisions of all time’, de blanke cowboyheld John Wayne als Djengis Khan. Maar daar bleef hij niet bij. De eveneens blanke actrice Susan Hayward werd gecast als Bortai (Börte), de Tataarse prinses die het hart van Temujin steelt. Het feit dat er geen Aziatische acteurs meededen aan deze film leidt nog steeds tot verbazing. Maar het grootste drama rond de film is dat de opnames vele mensenlevens heeft gekost. De opnames vonden plaats in de staat Utah, vlakbij een testplaats voor nucleaire wapens. In 1981 bleek dat van de 220 mensen die aan de film hadden gewerkt, er 91 kanker hadden gekregen en 46 mensen aan kanker waren overleden, inclusief de hoofdrolspelers John Wayne en Susan Hayward. Of dit onwaarschijnlijke aantal daadwerkelijk is veroorzaakt door straling is nooit helemaal bewezen, maar het artikel dat People Magazine in 1980 hierover publiceerde deed veel stof opwaaien. Sindsdien staat The Conqueror bekend als de film die de meeste mensenlevens ooit heeft geëist. Het voorval is inmiddels zo vaak aangehaald, dat de film alleen nog maar wordt geassocieerd met dit drama. Er zijn drie elementen die in vrijwel elke recensie worden genoemd: 1. de slechte casting, 2. het stralingsdrama en 3. het slecht geschreven script. De vraag is of dat wel helemaal eerlijk is. Daarom ga ik hier in op de vraag of de film, los van die drie factoren, daadwerkelijk zo slecht is, of dat een eerlijk oordeel onmogelijk is geworden door het noodlot dat deze film heeft achtervolgd.

Hunlun
Hunlun (Agnes Moorehead)

Het verhaal

Het verhaal van de film volgt in hele grote lijnen de geschiedenis van Temujin, maar daar is alles wel mee gezegd. Aan een analyse van de feitelijke juistheid van het verhaal valt bijna niet te beginnen. De hoofdpersonen dragen de bekende namen: Temujin, Bortai, Jamukha, Hoelun, Wang Khan. Maar daar blijft het ongeveer bij. De film opent met de Tartaarse (onjuist) prinses Bortai, dochter van Kumlek (onjuist), die is uitgehuwelijkt aan Targutai (onjuist), leider van de Merkit (onjuist). En zo gaat het de hele film verder. De namen van mensen en stammen klinken bekend, maar alle feiten zijn volledig door elkaar gehusseld. Of zoals een regionale krant in Amerika bij het verschijnen van de film schreef: ‘The single fact, it appeared, is that there was a Genghis Khan. Otherwise, any similarity to history is accidental’. Het grootste deel van de film draait om de sluimerende liefde tussen Temujin en Bortai. Aanvankelijk verzet Bortai zich tegen de affecties van Temujin, maar uiteindelijk kiest ze voor hem ten koste van haar eigen familie. Ondertussen zien we min of meer de opkomst van Temujin, hoewel het vooral lijkt alsof hij de ene tegenslag na de andere te verduren heeft. Er komt een veldslag aan te pas en wat snode plannen, maar uiteindelijk zien we Temujin als ‘heerser’ van de steppe met Bortai aan zijn zijde.

Kumlek
Kumlek (Ted de Corsia), vader van Bortai

Spektakel

Is The Conqueror werkelijk zo slecht? Google de film en je belandt in een wedstrijdje wie de film het beste belachelijk kan maken. Maar dat is allemaal achteraf, meer dan een halve eeuw later. Vergeet even het straling debacle en verplaats jezelf in het jaar 1956. Vergelijk het met andere films uit dat jaar (bijvoorbeeld Alexander the Great en The Ten Commandmentsen het valt allemaal wel mee. Ook die films barsten van ronkende dialogen, houterige montages en (in onze ogen) slecht acteerwerk. Eigenlijk was The Conqueror heel vernieuwend in die tijd. Een film over de ultieme antiheld in plaats van de eeuwige dappere cowboy of historische oorlogsheld. In die zin is het tekenend dat Temujin wordt gespeeld door John Wayne. The Conqueror is een essentie een western met een andere setting. Een experiment eigenlijk, of het beproefde westernrecept ook in een andere tijd en plaats zou werken. Het past in een tijd waarin Amerika, na de gruwelen van de oorlog, gefascineerd raakte met antihelden en tegelijkertijd steeds meer over de grenzen ging kijken. De hamvraag is dan ook hoe de film toen werd ontvangen. Dat is moeilijk uit te vinden, maar een zoektocht in de archieven levert vooral een positief beeld op. Kranten prijzen de grote schaal van de film en de enorme veldslagen. Voor die tijd was het een spektakel, zo blijkt uit deze citaten:

John Wayne gives one of the most impressive and virile characterizations of his notably successful screen career.
-The Journal and Courier, Groton, 24 januari 1957

Big dimensions and flashing colors are standout features of the picture – along with the almost unrelieved barbarism of the story’s period – the late 12th century.
-Democrat and Chronicle, Syracuse, 5 april 1956

“The Conqueror” is vast is physical scope, with some of the biggest riding scenes.
-The Post-Standard, 5 april 1956

They filmed shots of the most spectacular scenes ever put on celluloid – lusty, romantic scenes set against weird country never before caught by the camera.
-Utica Observer Dispatch, augustus 1956

Veldslag
De veldslag tussen Temujin en Kumlek

Nobele wilde

De onbeantwoordbare vraag of de film goed of slecht is, laten we even voor wat het is. Laten we in plaats daarvan kijken naar de manier waarop de Mongolen worden afgebeeld in de film. Wat voor mensen zijn het? En wat voor mens is Temujin? De film opent met een woeste horde ruiters, Temujin voorop, zwaaiend met zijn zwaard. Dan volgt de mooie Bortai, tussen de kussens van een paard en wagen. Vervolgens weer de woeste ruiters, met oorverdovend hoefgetrappel. Er is nog geen woord gesproken, maar het contrast is meteen duidelijk. Temujin en zijn Mongolen als barbaren, of misschien beter: vrije vogels. Tussen de shots van de schreeuwende ruiters zien we hun tentenkamp. Hun nomadisch bestaan spreekt meteen tot de verbeelding. Vrijheid! Heel het burgerlijke Amerika laat zijn fantasie de vrije loop, meer nog dan cowboys en Indianen is Temujin de man die met zijn woeste vrije bestaan tot de verbeelding spreekt. In contrast met Temujin zien we de beklemming van Bortai, een beeldschone vrouw met een prachtige jurk: in gevangenschap. Dan volgt de inleidende tekst: “This story, though fiction, is based on fact. In the twelfth century the Gobi Desert seethed with unrest. Mongols, Merkits, Tartars and Karkaits struggled for survival in a harsh and arid land. Petty chieftains pursued their small ambitions with cunning and wanton cruelty. Plunder and rapine were a way of life and no man trusted his brother. Out of this welter of treachery and violence there arose one of the greatest warriors the world has ever known – a conqueror whose coming changed the face of the world.” De setting is duidelijk. Een plek zonder law and order, waar het recht van de sterkste geldt. En wellicht ook zonder de beklemmende culturele regels en omgangsvormen van onze tijd? In ieder geval een plek waar de mens het dichts bij zijn oorspronkelijke dierlijke staat komt. En dan rijst de vraag die filosofen al zo lang bezig houdt: is de mens van nature goed of slecht? In de verlichting was het idee van de nobele wilde ontstaan. De mens in zijn meest pure vorm: niet gecorrumpeerd door beschaving. Hartstochtelijk, met een vrije moraal en van nature goed. De term nobele wilde, of noble savage komt voor het eerst voor in het theaterstuk The Conquest of Granada uit 1672:

“I am as free as nature first made man,
Ere the base laws of servitude began,
When wild in woods the noble savage ran.”

Deze tekst is moeiteloos toepasbaar op de Mongolen uit The Conqueror. Geen wet, geen recht, maar doen waar je zin in hebt. En wat doe je dan als je Temujin bent? Dan schaak je de schone vrouw Bortai. De eerste dialoog in de film introduceert meteen de rechteloosheid:

Temujin: By whose leave do you cross my lands?
Targutai: A chief’s land are those his men can hold with arms, Temujin.
Temujin: The Merkit Chief comes to dispute them?

Terwijl de mannen bedreigingen over en weer uiten zien we Bortai verveeld kijken. Haar witte jurk steekt fel af tegen het grauwe leer van de ruiters. Zij is de schoonheid tussen de rauwe barbaren en, zo blijkt even later, de intelligentie temidden van de bruten. Hier ontvouwt zich de rest van het verhaal. Temujin valt de karavaan van Targutai aan en steelt Bortai. De rest van de film is een dans tussen de barbaarse kant van Temujin, die Bortai met geweld wil dwingen zijn vrouw te zijn, en zijn andere kant, die de liefde van Bortai wil winnen. Als Temujin zijn nieuwe vrouw met geweld meeneemt naar zijn tent, ontstaat een dialoog waar dat contrast mooi duidelijk wordt:

Khazar: Let’s See the Tartar women dance!
Bortai: I do not dance for jackals.
Temujin: No? But for Temujin you’ll dance!
Temujin draagt Bortai naar zijn tent
Temujin: Dance, Tartar women. Dance for Temujin. Know this, women. I take you for wife.
Bortai: Is Temujin so wanting for a women that he will quench his fire with ice?
Temujin: You had no love for Targutai. This I’d swear.
Bortai: So I must be overwhelmed by Temujin, flattered by his drunken ardor. Returning kiss for kiss. The least of my slaves will give you more pleasure, Mongol.
Temujin: Guard! Take this captive to her tent.

Meerdere malen noemt Bortai de Mongolen jakhalzen, voor haar zijn ze niet beter dan dieren. Maar toch, is Temujin ook een jakhals? Uit deze scène blijkt van niet, want hij kan zich niet zetten tot het verkrachten van Bortai. Als we nu even de hele film overslaan, tot de allerlaatste scène, dan zien we Temujin en Bortai naast elkaar staan, arm in arm. Niet uit plicht of uit een dierlijk verlangen, maar uit liefde. Gedurende de film heeft Bortai ervoor gezorgd dat Temujin niet langer een jakhals is, maar een mens. Tegelijkertijd met Bortai krijgt de kijker ook steeds meer sympathie voor de veroveraar. Veroveraar? Het is een groot woord, want meestal zien we hem als gevangene, of is hij gewond. Uiteindelijk komt hij als winnaar uit de strijd, maar niet op de manier van een klassieke oorlogsheld, zoals Alexander de Grote, waarover in hetzelfde jaar een film verscheen. Temujin moet het hebben van snode plannen en de hulp van zijn bloedbroeder en geliefde.

Terug naar het concept van de nobele wilde. In The Conqueror is Temujin de ultieme nobele wilde. Een barbaar die gedijt bij het recht van de sterkste. Maar als het erop aan komt kiest hij voor het ‘goede’ in zichzelf, voor de liefde, voor Bortai. De mens is van nature goed, gelukkig maar. In de negentiende eeuw was het idee van de nobele wilde weggevaagd en had het plaatsgemaakt voor een darwiniaans racisme. Primitieve culturen werden niet langer gezien als tegenhanger voor alles wat er mis was met de eigen cultuur, maar als daadwerkelijk minderwaardig. Ook de Mongolen moesten er toen aan geloven. Er werd uitermate negatief gedacht over Djengis Khan en het Mongoolse Rijk. Tekenend daarvoor is dat in 1844 de term ‘mongool’ voor het eerst werd gebruik voor mensen met het syndroom van Down. Zij werden gezien als een stap terug in de evolutie. Maar in de 20e eeuw is het beeld van de nobele wilde weer helemaal terug. En daarom zien we in deze film een verheerlijking van de wetteloosheid op de steppe. Dat Temujin en Bortai worden gespeeld door blanke acteurs kwam de film op veel kritiek te staan, maar past eigenlijk heel goed. John Wayne staat symbool voor al die blanke Amerikanen die ervan dromen om op de steppe een Temujin te zijn, een Bortai te schaken en vervolgens haar liefde te winnen.

Overigens verscheen twee jaar voor The Conqueror, in 1954, het bekende boek Lord of the Flies. Dat liet een fel tegengeluid horen tegen het idee van de nobele wilde en de natuurlijke goedheid van de mens. Het binnen twee jaar verschijnen van dat boek als bekendste tegengeluid tegen de nobele wilde en deze film als viering van de nobele wilde, is tekenend voor de hoog oplopende discussies rondom het thema in de decennia na de Tweede Wereldoorlog.

Temujin en Bortai
Temujin en Bortai (Susan Hayward) aan het begin van de film
Temujin en Bortai
Temujin en Bortai aan het einde van de film

Conclusie

Een oordeel over deze film is bijna onmogelijk, zo lang na dato. Een écht goede film is het natuurlijk niet. Dat was het toen niet en zal het ook nooit worden. Maar écht slecht is het ook zeker niet, zoals de meeste recensies van nu schrijven. De horrorverhalen rondom de film zijn een eigen leven gaan leiden en dat maakt een oordeel over de film zelf heel moeilijk. Vergeet al die verhalen en wat overblijft is een nogal gedateerde maar best vermakelijke film. Vergelijkbaar met veel hedendaagse historische actiefilms met veel geweld, onwaarschijnlijk eloquente sprekers en wilde vechtersbazen die van nature altijd weer het goede doen. Kortom, een spektakel. The Conqueror romantiseert het verhaal van Temujin en maakt het tot een verhaal dat men in de jaren ’50 graag zag. Voor het historische verhaal heeft deze film geen interesse. En dat mag. Persoonlijk heb ik er geen problemen mee als het verleden wordt geromantiseerd en films het niet zo nauw nemen met de feiten. Ik heb veel liever dat Temujin wordt neergezet als nobele wilde, dan een film waarin de Mongolen letterlijk monsters zijn geworden.

Lees meer

Beeldvorming

Simulaties van het verleden

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.