Als je aan mensen die Mongolië hebben bezocht vraagt wat het meest bijzondere was, zul je vaak te horen krijgen dat het niet de natuur was, maar de mensen. Zij staan erom bekend heel gastvrij te zijn, makkelijk in de omgang en altijd vrolijk. Als je door Mongolië reist zullen er toch momenten zijn waarbij het niet zo makkelijk is om je aan te passen aan de Mongoolse omgangsvormen en tradities of om te begrijpen wat er gebeurt. Een veelgehoorde klacht is dat de gidsen niet duidelijk zijn over het programma of dat er om onduidelijke reden op iemand moet worden gewacht die onverwachts meereist. Het kan dan helpen om van tevoren te weten wat je kunt verwachten.

Nomadische cultuur

De Mongoolse cultuur is doordrongen van het nomadische bestaan. En het nomadische bestaan is in essentie een overlevingsstrategie in een land waar de omstandigheden allesbehalve mensvriendelijk zijn. Eén van de belangrijkste aspecten van de Mongoolse cultuur is daarom elkaar helpen. Dat verklaart de gastvrijheid, maar het verklaart ook waarom je soms ineens een paar uur omrijdt om iemand een lift te geven. De afstanden zijn groot en niet iedereen heeft een auto, dus als er wordt gereden gaat er vaak iemand mee of worden er spullen meegegeven.

Hoe langer je in Mongolië verblijft hoe meer dingen in de cultuur je zullen opvallen die te herleiden zijn tot het nomadische bestaan, zelfs in Ulaanbaatar. Wat opvalt is bijvoorbeeld dat Mongolen eindeloos kunnen praten. Gesprekken kunnen rustig uren duren en vreemden praten met elkaar alsof ze elkaar al hun hele leven kennen. Ook dit komt voort uit de Mongoolse leefwijze, waar families meestal op vele kilometers afstand van elkaar wonen. Als je dus iemand bezoekt of iemand tegenkomt wordt er optimaal van de gelegenheid gebruik gemaakt door al het mogelijke nieuws uit te wisselen. Uiteraard het liefst onder het genot van Suutei tsai, de Mongoolse melkthee, dat je altijd als eerste krijgt aangeboden zodra je een ger binnenkomt.

Tradities

Het leven in en rond de ger kent vele gewoonten en tradities. Vooral in de ger zijn er duidelijke regels, die ervoor zorgen dat iedereen weet wat er gebeurt, ook als mensen elkaar nog niet kennen. Als toerist wordt er niet van je verwacht alle regels te kennen, maar het helpt wel als je de basis weet. Als je een ger binnenkomt kun je snel inschatten of het een traditionele familie betreft waar je extra goed moet opletten, of een moderner gezin waar het wat losser is. Hier een overzichtje (en zie hier mijn verslag van de tradities tijdens mijn eerste bezoek):

• De deur van de ger staat altijd naar het zuiden. In het noorden is een altaartje (tegenwoordig vaak gewoon een tv) en is traditioneel gezien de plaats van de man van het huishouden. In het midden van de ger staat de kachel waar op wordt gekookt, met de opening aan de rechterkant (oost). Dat is de plaats van de vrouw van het gezin. Hier staan ook de kookspullen. De linkerkant (west) is bestemd voor de gasten. Als je de ger binnenkomt loop je dus linksom en ga je zitten op het bed, krukje of op de grond. Ga niet op je hurken zitten. Als je op de grond zit kan dat het best in de traditionele Mongoolse zit op één been, of kleermakerszit als dat niet lukt. Je mag tegen het bed of een krukje leunen, maar nooit tegen de muur van de ger.
• De belangrijkste regel van allemaal: als je de ger binnenkomt, stap dan niet op de drempel van de deur. Het liefst stap je met je rechterbeen eerst naar binnen.
• Het is niet nodig om overal dankjewel op te zeggen, zoals wij dat gewend zijn te doen. Als je iets te drinken of eten krijgt aangeboden, neem je dat aan met twee handen om je dankbaarheid te betuigen.
• Wat je ook doet, gebruik nooit je linkerhand om iets te geven of aan te nemen.
• De twee palen in het midden van de ger die het dak overeind houden symboliseren het huwelijk. Doorkruis deze ruimte niet door bijvoorbeeld iets tussen de palen door te geven. In de meer traditionele gers vermijd je zelfs door deze ruimte heen te praten met iemand.
• Omdat afwassen niet zo eenvoudig is, wordt het gewaardeerd als je je kom schoon achterlaat en dus zonder etensrestjes. Soms wordt er melkthee uit dezelfde kom gedronken om het alvast een beetje schoon te spoelen. Maar geen zorgen als het teveel is en je je eten niet op krijgt, dat is geen belediging. Leg je bestek als je klaar bent naast of tegen je kom, laat het er niet in zitten.
• Als er vlees wordt gesneden wordt dat meestal door de heer des huizes of de oudste aanwezige man gedaan, en vervolgens per stukje uitgedeeld. Als je toch een keer vlees mag snijden, snij dan altijd naar je toe en nooit van je af. Messen worden bijna alleen gebruikt om vlees te snijden, tijdens de maaltijd krijg je meestal alleen een lepel.
• Voel je nooit bezwaard om om meer eten of drinken te vragen. Er is altijd genoeg en een belangrijk onderdeel van de gastvrijheid.
• Klop niet op de deur van een ger bij aankomst maar loop gewoon naar binnen. Je bent altijd welkom en je hoeft nooit toestemming te vragen om binnen te komen door te kloppen.
• Verder niet doen in de ger: fluiten, hoed met de open kant naar boven neerleggen, liggen met je handen onder je hoofd, hard praten.
• Schoenen hoef je over het algemeen niet uit te doen.
• Als toerist zul je het niet zo veel merken omdat je overal een speciale gast bent, maar over het algemeen is leeftijd extreem belangrijk. Hoe ouder je bent hoe meer aanzien je hebt en mensen die jonger dan je zijn zullen altijd naar je moeten luisteren.
• Geef nooit maar één cadeautje. Het is gebruikelijk om als toerist cadeautjes uit te delen, vooral aan kinderen. Wat de meeste toeristen niet weten, is dat het een Mongools gebruik is om nooit slechts één cadeautje te geven. Snoep is populair om aan kinderen te geven, maar natuurlijk niet heel bijzonder. Wil je iets bijzonders geven, denk dan aan bijvoorbeeld een (merk)pet, zonnebril, bal, speelgoed of t-shirt. Met westerse merkproducten maak je vrienden. Snoep kun je prima gewoon in Ulaanbaatar kopen. Drop wordt niet gewaardeerd, Snickers repen wel.

Al deze regels lijken streng, maar het leven in de ger is verrassend losjes, informeel en vanzelfsprekend. Mensen zeggen elkaar nauwelijks gedag als ze binnenkomen, ze zijn er gewoon. Het is volstrekt normaal om zomaar languit op het bed te gaan liggen. Of je oren publiekelijk schoon te maken met wat er voor handen is. Er wordt altijd veel gepraat en privacy of jezelf afzonderen bestaat niet. Het is mij vaak gebeurd dat ik ‘even’ alleen een wandeling ging maken en bij terugkomst werd ontvangen door zeer bezorgde en niet begrijpende blikken. De gezinsleden slapen in bedden of op de grond met hele families dicht tegen elkaar aan. Van jongs af aan zijn mensen altijd dicht op elkaar en iedereen heeft sterke sociale vaardigheden. Ongemakkelijkheid, schaamte of onzekerheid is iets wat je nauwelijks tegenkomt, mensen zijn zeker van zichzelf maar nooit arrogant.

Hoe maak je vrienden met de gids en chauffeur

De gidsen die het werk al lang doen hebben al heel wat toeristen zien komen en gaan. Het is dus in je voordeel om iets boven de gemiddelde toerist uit te steken zodat je een betere band opbouwt. De chauffeurs zijn bijna een apart gilde in Mongolië en worden erg gerespecteerd vanwege het extreem lastige rijden en de indrukwekkende landkaart die ze in hun hoofd hebben geprent. Zij spreken vaak geen Engels. Met zowel gids als chauffeur maak je al snel contact door interesse te tonen in Mongolië, vragen te stellen en te laten zien dat je al het een en ander weet. Bijvoorbeeld van de tradities of wat woorden Mongools. Ze zullen nooit om hulp vragen maar het wordt erg gewaardeerd als je meehelpt, omdat in de Mongoolse cultuur iedereen in elke bezigheid elkaar helpt. Het koken, uitladen, inpakken, etc. gebeurt volgens een vast stramien. Als je dit de eerste dagen observeert kun je al snel meehelpen. Lekke band? Ga dan niet meteen een rondje lopen maar help met het wisselen van de band. Na aankomst bij een ger trekken de gids en chauffeur zich vaak terug bij de familie of in een eigen ger om te koken. Dat betekent niet dat je daar niet welkom bent, je kunt altijd gewoon naar binnen lopen voor een praatje of om te helpen.

Soms is het niet helemaal duidelijk wat mensen van je willen of komt iemand bot over. Heb dan vertrouwen in de mensen, ze bedoelen het niet verkeerd. De culturele kloof is nu eenmaal enorm. Net zoals je de chauffeurs met je leven moet vertrouwen als ze over de gatenkazen van wegen racen. Vertrouwen is een groot goed in Mongolië.

Taal

Het helpt ontzettend om een paar woordjes Mongools te kunnen. Kennis van het Cyrillische alfabet kan ook erg helpen. Deze woordjes komen altijd van pas.

• Hallo – Sain Bainuu (Сайн байна уу)? – letterlijk ‘hoe gaat het?’.
• Hoi (informeel) – Sainuu (Сайн уу)
• Dankjewel – bayarlalaa (баярлалаа) – bayergtlaa
• Slaap lekker – saikhan amraarai (сайхан амраарай) – saigan amrarè
• Lekker geslapen? (dient als goedemorgen) – saikhan amarsan uu (сайхан амарсан уу) – saigan amrasnuu
• Het antwoord op ‘saikhan amarsan uu?’ is dan weer ‘saikhan! (goed!) saikhan amarsan uu?’ Waarop je ook weer zegt ‘saikhan!’)
• Gaan we? / zullen we gaan? – yavakh uu (явах уу) – Jouwgoo?
• We gaan! – Yavi (явъя) – jawi
• Ja – Tiim (тийм)
• Nee – Ugui (үгүй)
• Ok / ja – Za (за) (wordt veelvuldig gebruikt als stopwoordje: ‘Tsaaaatsa’)
• Sorry! – Uuchlaarai! (уучлаарай) – utsjlaarè

Het beste woordenboekje om mee te nemen is het woordenboekje van Lonely Planet. Die is klein en precies wat je nodig hebt. Helaas wordt het boekje niet meer gedrukt, maar tweedehands is het nog wel te vinden.

Eten en drinken

Mongolië is vlees. En dan vooral schapenvlees. De hele economie van een ger draait om de kudde. De dieren leveren het vlees om te eten en de melk om te drinken, veel meer is er niet. Zo wordt water maar met mate gedronken. Daarnaast wordt er veel gedaan met deeg, zoals noedels en dumplings. Het overgrote deel van het eten bestaat dus uit vlees en deeg, aangevuld met aardappelen. Tegenwoordig zijn er steeds meer wortels in omloop en af en toe wat fruit. Vaak wordt er ’s middags en ’s avonds warm gegeten, maar een vast ritme voor maaltijden is er niet echt. Hier een lijstje van de gerechten die je het meest zult tegenkomen:

• Buuz – dumplings, meestal met schapenvlees
• Khuushuur – gefrituurde Buuz
• Shöl/шөл – simpelweg soep. Soepen zijn populair en smaakvol, uiteraard altijd met vlees.
• Tsuivan – noedels (meestal handgemaakt) met vlees en groente. Dit relatief simpele gerecht wordt het meest gegeten.
• Boortsog – keiharde gefrituurde broodjes. Wordt vaak als eerste aangeboden in de ger. Kan met van alles gecombineerd worden. Als het te hard is doop je het in de melkthee.
• Aarul – Harde gedroogde yoghurt. Kost wat moeite om het te leren waarderen, zeker voor je tanden.
• Boter – Verse boter van jaks of koeien is één van de delicatessen in Mongolië. Op een stukje brood met eventueel wat suiker, smullen.
• Suutei Tsai / Melkthee – Zoutige melkthee wordt overal het meest gedronken. Dit leer je al snel waarderen als de optimale dorstlesser. Gewone thee en oploskoffie worden ook steeds populairder.
• Airag – Gefermenteerde paardenmelk met alcohol. Dit is voor gevorderden!
• Ingewanden – ook zoiets voor gevorderden. Als er een dier is geslacht worden de ingewanden gekookt en vanuit een grote bak uitgedeeld. Een feestmaal voor Mongolen. Het kookvocht wordt gedronken als soep.